Wśród przestępstw ściganych z urzędu szczególną grupę stanowią przestępstwa motywowane nienawiścią. Ich celem jest nie tylko wyrządzenie krzywdy konkretnej osobie, ale także zastraszenie całej grupy, do której przynależy pokrzywdzony.
Co odróżnia przestępstwa z nienawiści od innych? Zgodne z definicją wypracowaną przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), przestępstwa z nienawiści motywowane są uprzedzeniami wobec określonych grup ludzi. To takie przestępstwa, gdzie pokrzywdzeni dobierani są ze względu na ich faktyczne lub domniemane powiązanie, związek, przynależność, członkostwo lub wspieranie grupy, która jest wyróżniana na podstawie cech charakterystycznych. Jakie to są cechy? Na przykład kolor skóry, narodowość, pochodzenie, język, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność czy orientacja seksualna. Tym, co odróżnia te przestępstwa od innych, jest przede wszystkim motywacja sprawcy. Przyczyną wyboru takiej, a nie innej ofiary jest uprzedzenie, czyli wroga, przeważnie nieznajdująca poparcia w żadnych racjonalnych pobudkach postawa w stosunku do danej grupy społecznej. W skutek tego uprzedzenia dojść może do pobić, gwałtów, zabójstw, rozbojów, gróźb czy zniewag.
Definicja OBWE jest najczęściej używaną w środowiskach zajmujących się walką z przestępstwami z nienawiści. Dlaczego? Ponieważ polski Kodeks karny jeszcze nie doczekał się odrębnej definicji.
Dlaczego wyodrębniono specjalną kategorię przestępstw? Ponieważ konsekwencje takich czynów są bardziej dotkliwe w porównaniu z klasycznymi przestępstwami. Nie tylko odciskają one bowiem silnie piętno na psychice pokrzywdzonego, ale również godzą w całą społeczność, której pokrzywdzony jest reprezentantem. W jaki sposób? Tego typu akty to swego rodzaju komunikat, że żaden z przedstawicieli danej grupy nie może czuć się już bezpiecznie, że każdy jej członek może zostać skrzywdzony przez grupę dominującą. W konsekwencji przestępstwa te mają znaczenie symboliczne i bardzo silnie oddziałują na całość społeczeństwa, destabilizując panujący w nim porządek publiczny. Są one dotkliwsze również dlatego, że wzbudzają w ofiarach ciągły strach. Gdy jedynym powodem ataku jest uprzedzenie do inności, osoby pokrzywdzone są narażone na ponowną agresję, dalsze zastraszanie lub odwet ze strony sprawców – i ciągle czują się zagrożone.
Warto również zwrócić uwagę na to, że przestępstwa z nienawiści często idą w parze z mową nienawiści i mają ze sobą wiele cech wspólnych. Potwierdza to przeprowadzona przez MSW analiza w ramach projektu „Imigranci wobec przestępstw z nienawiści – czyli jak skutecznie dochodzić swoich praw”.
Ciemna liczba
Jak często dochodzi do przestępstw z nienawiści? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Skalę tego procederu określa się mianem „ciemnej liczby”. Nazwa ta jest polskim odpowiednikiem angielskiego pojęcia under-reporting i oznacza faktyczną liczbę przestępstw z nienawiści w społeczeństwie. I tu zaczyna się kłopot, niezwykle trudno jest bowiem oszacować realną liczbę popełnianych przestępstw z uwagi na fakt, że pokrzywdzeni często nie zgłaszają ich do organów ścigania. Dlaczego? Wynikać to może z wielu czynników, między innymi barier językowych, nieufności wobec wymiaru sprawiedliwości, obaw przed wtórną wiktymizacją czy deportacją (w przypadku migrantów i uchodźców). Problematyczne może być również samo badanie i rejestrowanie motywacji sprawcy. Z kolei brak szczegółowych danych dotyczących tego zjawiska utrudnia projektowanie skutecznych rozwiązań prawnych i politycznych na poziomie krajowym i międzynarodowym.
Ważną rolę w stawianiu czoła temu problemowi odgrywają organizacje pozarządowe świadczące pomoc przedstawicielom grup mniejszościowych. Zdarza się bowiem, że ofiary, bojąc się kontaktu z przedstawicielami władzy, chętniej zgłaszają swoje problemy osobom, do których mają zaufanie lub które już kiedyś pomogły im albo osobom z ich społeczności. Nie do przecenienia jest także ciągłe podnoszenie kompetencji policjantów i prokuratorów w zakresie pracy z osobami pokrzywdzonymi przestępstwami z nienawiści oraz w kwestii rozpoznawania tego rodzaju przestępstw, głównie poprzez dokładne badanie motywacji sprawcy.
Media a przestępstwa z nienawiści
Kolejnym wyzwaniem w kontekście walki z przestępstwami z nienawiści jest niewystarczające nagłaśnianie przez media większości tego typu przestępstw. Owszem, niektóre przypadki podpaleń czy morderstw trafiają na czołówki gazet, jednak jest to tylko mały wycinek całości.
Świat mediów ma swoją logikę i prawa. Skutkuje to jednak tym, że niekiedy w doniesieniach medialnych brakuje rzetelnych informacji. Zazwyczaj publikowane informacje kreują atmosferę strachu i skandalu, zwodząc odbiorców. Nawet jeżeli podnoszą one ich wiedzę o samym zajściu, to pomijają całkowicie to, jakie mogą być konsekwencje, jeśli temat zostanie zignorowany przez polityków i społeczeństwo. A są one poważnie, bowiem przymykanie oka doprowadzić może do eskalacji agresji i poczucia bezkarności lub przyzwolenia na przestępcze działania wśród sprawców. Warto też zwrócić uwagę, że media zdecydowanie za mało uwagi poświęcają pokazywaniu sukcesów odniesionych przez organy ścigania – a przecież o pozytywnych przykładach też warto pisać.
Przestępstwa przeciwko uchodźcom
Polska władza bacznie przygląda się aktom nienawiści – jest to jednym z kluczowych zadań Zespołu ds. Ochrony Praw Człowieka działającego przy MSWiA. Według zgromadzonych przez Zespół materiałów dotyczących spraw za lata 2013–2014 jednymi z najczęściej popełnianych przestępstw były te skierowane przeciwko Żydom, Afrykanom, Romom, muzułmanom i Czeczenom. Jako że osoby narodowości czeczeńskiej stanowią największą grupę uznanych uchodźców w Polsce, przyjrzyjmy się specyfice przestępstw wymierzonych przeciwko nim.
Na pierwszy plan wybija się regionalny wymiar tych czynów – wszystkie monitorowane sprawy zdarzyły się w województwie podlaskim. Najczęściej były to obraźliwe napisy na budynkach czy przystankach autobusowych, przypadki naruszenia nietykalności i zniewagi w kontakcie bezpośrednim, pobicia, ataki na mieszkania (wybijanie okien, podpalenia drzwi) oraz zakłócenia wydarzeń kulturalnych (jak np. „Białystok dla tolerancji”). Do przestępstw dochodziło najczęściej w miejscach codziennego życia – na ulicach, targowiskach czy w klubach. Były popełniane także na szkodę dzieci, w tym kilkuletnich.
Jednym z nagłośnionych przez media przestępstw było pobicie i znieważenie siedemnastoletniego Czeczena przez grupę pijanych sprawców. Do zdarzenia doszło w czerwcu 2013 roku w Białymstoku, atak miał miejsce w autobusie. Mężczyznom groziła kara do 5 lat więzienia, jednak zaprzeczali, jakoby ich motywacja miała charakter rasistowski. Ostatecznie sąd nie dał wiary tym tłumaczeniom i wymierzył sprawcom karę pozbawienia wolności, a jednemu z nich bezwzględną karę pozbawienia wolności. Z informacji zebranych przez policję wynika, że nikt ze świadków pobicia (nawet kierowca) nie zareagował na zajście.
Jeśli chodzi o przestępstwa wymierzone przeciwko muzułmanom, zgodnie z monitoringiem przeprowadzanym przez MSW najczęściej były to napisy i symbole na budynkach, zniewagi, groźby, dewastacje miejsc kultu, udaremnienie przebiegu legalnego zgromadzenia, doszło też do podpalenia meczetu. Stosowane były symbole islamofobiczne, takie jak przekreślony półksiężyc czy wizerunek świni, ale także symbol Polski Walczącej.
Przestępstwa te często poprzedzone były rozpoznaniem środowiska ofiar i wymagały wcześniejszego przygotowania. Grupy, które się ich dopuściły, w wielu przypadkach wywodziły się ze środowisk pseudokibiców i ruchów skrajnie prawicowych. Wiele z nich miało związek z propagowaniem ustroju totalitarnego.
Przeciwdziałanie przestępstwom z nienawiści
Biorąc pod uwagę złożoną naturę tego rodzaju przestępstw, przeciwdziałanie im również powinno być wieloaspektowe oraz zakładać zaangażowanie wielu stron: przywódców politycznych, systemu karnego i społeczeństwa obywatelskiego.
Jednym z najważniejszych elementów mających wpływ na poprawę sytuacji jest edukacja funkcjonariuszy policji w celu lepszego wykrywania przestępstw z nienawiści, gromadzenia o nich danych i, przede wszystkim, właściwej i efektywnej komunikacji z pokrzywdzonymi.
Działania policji i prawo karne to jednak tylko część rozwiązania problemu. Istotne jest również edukowanie społeczeństwa na temat mechanizmów powstawania uprzedzeń, stereotypów, dyskryminacji, a także uświadamianie w zakresie przyczyn i konsekwencji, jakie niosą przestępstwa z nienawiści. Kluczowe jest też pokazywanie roli świadków takich przestępstw.
Ponadto trzeba edukować członków grup mniejszościowych i stworzyć takie mechanizmy ochronne, by ofiary nie bały się zgłaszać przestępstw i by takie zgłoszenie nie wiązało się z wtórną wiktymizacją oraz pogłębieniem nieufności wobec organów władzy.
Oprócz edukacji niezwykle istotna jest również rola liderów politycznych i innych liderów opinii, w tym hierarchów religijnych. Nie powinni oni ignorować nawet najmniejszych przejawów nienawiści wymierzonych przeciwko przedstawicielom innych grup. Ignorowanie ich jest bowiem często traktowane przez sprawców i bierne społeczeństwo jako ciche przyzwolenie.
Reaguj
Jak zareagować, gdy jesteś świadkiem przestępstwa z nienawiści, czyli na przykład pobicia, gróźb, wyzwisk czy tym podobnych sytuacji?
– Nie wahaj się poinformować policji – zadzwoń pod numer 112.
– Zapamiętaj jak najwięcej szczegółów, tak byś mógł przekazać je potem funkcjonariuszom (miejsce zdarzenia, godzina, uczestnicy).
– Po przyjęciu zgłoszenia przez policję, poczekaj w bezpiecznym miejscu, a gdy patrol już przyjedzie, przekaż policjantom informację o tym, co się stało. Oczywiście musisz pamiętać o bezwzględnym zachowaniu ostrożności – lepiej obserwować zajście z bezpiecznej odległości niż wchodzić w środek bójki.
– Pamiętaj jednak, że nie ma w takim przypadku uniwersalnego schematu działania – czasem warto „narobić szumu”, poprosić innych przechodniów o pomoc i pokazać sprawcom, że ich czyny są obserwowane.
– Jeśli sprawcy uciekną, ważne będzie okazanie wsparcia pokrzywdzonemu – może potrzebować pomocy medycznej, a może zwykłej troski. Takie gesty współczucia i solidarności odbudowują nadwątlone zaufanie i pokazują, że uprzedzenia to tylko patologiczny margines, a nie domena większości społeczeństwa.
– Warto zgłosić to zdarzenie przedstawicielom organizacji pozarządowych, które na co dzień walczą z podobnymi procederami – niektóre z nich prowadzą poradnictwo prawne czy psychologiczne dla osób pokrzywdzonych. Przekazanie namiarów na taką organizację pokrzywdzonemu będzie dużą pomocą. Listę takich organizacji znajdziesz tutaj.
Hatecrime.osce.org to uruchomiona przez działające przy OBWE Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka strona internetowa umożliwiająca raportowanie przestępstw z nienawiści. Krzywda wynikająca z przestępstwa z nienawiści może być także przedmiotem skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oraz Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ.